ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Αντιμετωπίζοντας την οικονομία ως έναν από τους σημαντικότερους επιστημονικούς κλάδους – στον χώρο πάντα των κοινωνικών επιστημών – καθώς «δεν κινητοποιεί μόνο τους ανθρώπους αλλά τους κυβερνά», μας ενδιαφέρει η παρατήρηση των θεωριών της αλλά και των κανόνων που αυτή προσφέρει για την μελέτη των κοινωνικών συνόλων. Και μας ενδιαφέρει περισσότερο όχι μόνο γιατί προσφέρει εργαλεία προσέγγισης και ανάλυσης συγκεκριμένων κοινωνικών ομάδων αλλά γιατί διαπιστώνουμε ότι αν τουλάχιστον το οικονομικό στοιχείο δεν ορίζει το κοινωνικό και το πολιτικό, πάντως συγκλίνουν στο ίδιο σημείο. Στο πλαίσιο μιας τέτοιας λογικής επιλέξαμε να μελετήσουμε και να παρουσιάσουμε την αγροτική οικονομία και τους μηχανισμούς της καθώς η τελευταία περιλαμβάνει και τη «υλική» αλλά και την «οικονομική» ζωή. Αντικείμενό μας αποτέλεσαν τα μεγάλα οικονομικά σύνολα, αυτά δηλαδή που αποκαλούμε «μεγάλη περιουσία».

Έχοντας ως εκκίνηση ένα τέτοιο θέμα, προσπαθήσαμε να περιγράψουμε το τι είναι η μεγάλη περιουσία ως προς τη σύνθεσή της: πώς δημιουργείται, ποια είναι τα αντικείμενα που τη στοιχειοθετούν, πώς συγκροτούνται και πώς οργανώνονται ως σύνολο, ακόμα πώς ασκείται η εκμετάλλευσή της, πώς προωθείται το ζήτημα της διαφύλαξής της αλλά και της αύξησής της και ποιοι παράγοντες συντελούν στο τελευταίο. Μας απασχόλησαν επίσης θέματα που σχετίζονται με τον φορέα ιδιοκτησίας της και τον τρόπο με τον οποίο ο τελευταίος ασκεί τη διαχείρισή της, οι ίδιοι οι διαχειριστές της και ο ρόλος τον οποίο διαδραματίζουν τα οικογενειακά δίκτυα των εκμεταλλευτών. Τέλος, το πώς τα ιστορικά γεγονότα (εξωτερικοί δηλαδή και απρόβλεπτοι παράγοντες) επηρεάζουν τη σύστασή της ή τη διαχείρισή της.

Για να εντάξουμε πρακτικά σε ένα συγκεκριμένο πλαίσιο την παραπάνω προσπάθεια επιλέξαμε να μελετήσουμε μια σειρά σχέσεων, κυρίως, οικονομικών έχοντας ως παράδειγμα μεγάλης περιουσίας το «φέουδο» της Λατινικής Αρχιεπισκοπής στο νησί της Κέρκυρας. Το «φέουδο», κατ’ εξοχήν αγροτικό, βασίζει την ύπαρξη του στην κυριαρχία του επί της γης και παρουσιάζει ευρεία εδαφική έκταση που το καθιστά ένα από τα μεγαλύτερα στο συγκεκριμένο χώρο. Την ίδια στιγμή έχουν διασωθεί και παρουσιάζονται σε μια πλήρη σειρά αρχειακού υλικού, τεκμήρια που μας επιτρέπουν μια σφαιρική μελέτη και ολόπλευρη αντιμετώπιση ενός θέματος: τα διαθέσιμα τεκμήριά μας αφορούν κυρίως έγγραφα της οικονομικής διαχείρισης της λατινικής εκκλησιαστικής περιουσίας, τα περισσότερα από τα οποία είναι παραχωρητήρια συμβόλαια αγροτεμαχίων που είχε στην κατοχή της ή διαχειριζόταν η Λατινική Εκκλησία, φορολογικά κατάστιχα, κατάστιχα ενέχυρων καθώς επίσης και άλλες κατηγορίες εγγράφων, όπως κατάστιχα αναγραφών και επιπεδογραφίες, δωρητήριες πράξεις και διαθήκες καθώς και έγγραφα που αφορούν την κινητοποίηση νομικών μηχανισμών, όπως δικογραφίες, καταγγελίες ή εξώδικα. Καθώς, ωστόσο, ένα αρχείο παράγεται εξυπηρετώντας τη γενικότερη ανάγκη διαχείρισης ενός οργανισμού και δεν συλλέγεται για να προσδώσει ένα σύνολο συγκεκριμένων πληροφοριών στον ιστορικό που το μελετά, έχουμε πάντα κατά νου ότι η χρήση που γίνεται στις πηγές αποσκοπεί στην άντληση ενός μέρους μόνο των πληροφοριών από όσες γενικότερα προσφέρονται και οι οποίες πάντα εμπίπτουν στο πλαίσιο μιας συγκεκριμένης θεώρησης προσανατολισμένης στα ερωτήματα που τέθηκαν παραπάνω και αφορούν τη μελέτη μιας μεγάλης περιουσίας.

Η χρονική περίοδος που μας απασχόλησε ήταν κυρίως τα χρόνια της βενετικής κατοχής του νησιού. Οι αρχειακές σειρές, ωστόσο, παρουσιάζονται ελλιπείς για την πρώτη περίοδο της βενετοκρατίας επιτρέποντάς μας να μελετήσουμε μόνο τη χρονική περίοδο από το 1500 και εξής. Αποσπασματικά παρουσιάζονται πηγές και των τελών του 15^ου αιώνα χωρίς όμως να μας δίνουν μια ολοκληρωμένη εικόνα. Το ιστορικό και συμβαντολογικό πλαίσιο μας απασχόλησε στο βαθμό που επηρέασε τη δομή και τη λειτουργία του περιουσιακού συνόλου που μελετάμε και ανέτρεψε προηγούμενες δομές. Έτσι η μελέτη επεκτάθηκε για ένα μικρό μόνο χρονικό διάστημα και μετά το τέλος της βενετοκρατίας, όταν δηλαδή εγκαινιάζεται η περίοδος της γαλλικής κατοχής.

Ξεκινώντας από την περιγραφή όλων των παραπάνω είχαμε τη φιλοδοξία να παρουσιάσουμε απλώς μια μέθοδο προσέγγισης και κατανόησης αγροτικών οικονομιών αλλά και κοινωνιών. Θα μας ενδιέφερε, ωστόσο, πολύ να διαπιστώσουμε ότι αυτή η μέθοδος που προέκυψε μελετώντας το αρχειακό υλικό, θα μπορούσε να ερμηνεύσει σημερινά ερωτήματά μας σχετικά με την ιστορικότητα της λειτουργίας μιας κεντρικής εξουσίας και τον ρόλο που διαδραματίζει στην αναδιανομή και περιφερειοποίηση αυτής της εξουσίας, μια περιουσία και η αναδιανομή της. Να αποτελέσει εργαλείο σκέψης και θεώρησης των σύγχρονων δεδομένων και στον βαθμό που είναι εφικτό να αποδείξουμε τη χρησιμότητα της μελέτης της ιστορίας. Ασφαλώς και δεν παραβλέψαμε το γεγονός ότι τα στοιχεία και οι πληροφορίες που αντλούνται από τις αρχειακές πηγές πρέπει να ερμηνεύονται στο ιστορικό (κοινωνικό–οικονομικό και πολιτικό) πλαίσιο στο οποίο δημιουργούνται: αν για παράδειγμα η ύπαρξη οικονομικού αποθέματος σε μια κοινωνία του 1700 διαβαστεί με σημερινούς όρους, συνιστά «οικονομικό κεφάλαιο» χωρίς απαραίτητα και να είναι.

Καθώς όμως κατά τη διάρκεια της έρευνας δεν συναντήσαμε μόνο στοιχεία που αφορούσαν αποκλειστικά την οικονομική διαχείριση, η θεώρηση έγινε πιο ευρεία. Εντάχθηκαν επομένως σε αυτή και θέματα που αφορούσαν τις σχέσεις των ανθρώπων, οι οποίες όμως διαμορφώνονταν και απέρρεαν από τις οικονομικές συνιστώσες. Στα κείμενά μας συναντήσαμε όχι μόνο φεουδαλικούς κυρίους αλλά και αγρότες που δούλευαν τη γη και επιβαρύνονταν με φόρους και δοσίματα, παρήγαγαν και πουλούσαν, κληροδοτούσαν τη γη τους ή την έχαναν εντελώς. Φανταστήκαμε έτσι την ιστορία και την κοινωνία μέσα από τις γραπτές πηγές. Μελετήσαμε τις σχέσεις ισχύος και αλληλεξάρτησης καθώς και τις δομές εκείνες που συντελούν στη διάρθρωση μιας ολόκληρης κοινωνίας καθώς και της διαστρωμάτωσής της. Μας απασχόλησαν ιδιαίτερα οι θεσμοί, οι τεχνικές διοίκησης, οργάνωσης και άμυνας, οι συνήθειες, οι νόμοι και τα έθιμα καθώς και τα φορολογικά συστήματα με φιλοδοξία να περάσουμε από την καθαρά οικονομική θεώρηση στη μελέτη της κοινωνίας. Μέσα από όλες αυτές τις παρατηρήσεις στόχος μας ήταν να παρουσιάσουμε ένα τμήμα της δραστηριότητας όλων αυτών των ανθρώπων που ζουν και δρουν στη φεουδαλική Κέρκυρα προσπαθώντας να ξεπεράσουμε τη μόνη - ίσως - ευρέως γνωστή εικόνα που έχει επικρατήσει σήμερα, αυτή του «φεουδάρχη καταπιεστή» που αδικεί τους αγρότες χωρικούς.

Για όλα τα παραπάνω αποφύγαμε την αφήγηση και τη διήγηση των ευρύτερων ιστορικών γεγονότων προτιμώντας να εξετάσουμε έναν θεσμό και να παρατηρήσουμε πώς αυτός επηρεάζεται από τα ιστορικά γεγονότα. Ήταν επομένως σημαντικό στη θεώρησή μας να μελετήσουμε την ιστορία των ανθρώπων και ειδικά των αγροτικών πληθυσμών, της κοινωνίας που αντιλαμβάνεται τον χρόνο όχι στη μεγάλη του διάρκεια αλλά σε πολύ μικρά χρονικά διαστήματα, της κοινωνίας που ζει και επιβιώνει μέρα με τη μέρα.

Μέσα σε όλο αυτό το πλαίσιο δεν παραβλέψαμε βέβαια και το γεγονός ότι η περιοχή που εξετάζουμε βιώνει ένα ιδιαίτερο πολιτιστικό-πολιτισμικό περιβάλλον: η Κέρκυρα έχοντας ένα έντονο βυζαντινό παρελθόν διατηρεί από αυτό πολιτιστικά στοιχεία όπως η γλώσσα και η θρησκεία. Βιώνει, ωστόσο, την διαδικασία της κατάκτησης από την οποία κυρίως θα κληρονομήσει χαρακτηριστικά σε θεσμικό και πολιτικό επίπεδο, όπως ήταν οι τρόποι άσκησης εξουσίας και οργάνωσης του κρατικού σχηματισμού καθώς και διοίκησης των ντόπιων πληθυσμών.

Παράλληλα με αυτή τη διαδικασία της κατάκτησης θα μεταβληθούν δομές που σχετίζονται άμεσα με το θέμα που επιλέξαμε να αναπτύξουμε: έκπτωση του ορθόδοξου εκκλησιαστικού θρόνου και αντίστοιχη κυριαρχία του λατινικού που θα συνοδευτεί και από απώλεια της διαχείρισης των οικονομικών πόρων για τους Ορθόδοξους με το συνακόλουθο πέρασμα της οικονομικής διαχείρισης στους Λατίνους. Έτσι η Λατινική Εκκλησία βρίσκεται να διαχειρίζεται μια αξιόλογα μεγάλη περιουσία και κατά συνέπεια να εκμεταλλεύεται σημαντικές οικονομικές πηγές για τη χρονική περίοδο πολλών αιώνων. Θα διαπιστώσουμε, παρατηρώντας τέτοιου είδους μεταβολές, ότι το φεουδαλικό μοντέλο δεν αποτελεί απλώς ένα σύστημα οικονομικό αλλά πολύ περισσότερο κοινωνικό και πολιτικό.